ALMA Evren’de bilinen en parlak gökadanın gizemlerini ortaya çıkardı
Atacama Büyük Milimetre/milimetre-altı Dizgesi (ALMA) ile yapılan yeni gözlemlere göre Evren’deki en parlak gökada — Evren şimdiki yaşının % 10’undan daha gençken görülen kuasar W2246-0526 — o kadar çalkantılı ki, yıldız-oluşumundan sorumlu gaz maddesinin tamamını çevresindeki uzaya savuruyor.
Kuasarlar, merkezlerinde güçlü parçacık ve ışınım jetleri püskürten oldukça aktif süper-kütleli karadeliklerin bulunduğu uzak gökadalardır. Çoğunlukla parlak olan bu enerji yüklü nesnelerin, aralarında Evren’de bilinen en parlak gökada olan WISE J224607.57-052635.0’ın da [1] bulunduğu çok az bir kısmı [2], sıcak Tozla-Örtülmüş Gökadalar (Hot DOGs) olarak bilinen olağandışı türdendir.
Şili, Santiyago’daki Diego Portales Üniversitesi’nden Tanio Díaz-Santos liderliğindeki bir araştırmacı ekibi ilk kez ALMA’nın [3] eşsiz yeteneklerini kullanarak W2246-0526’yı derinlemesine inceledi ve gökadanın yıldızları arasındaki iyonlaşmış karbon atomlarının hareketlerini izledi.
“Çok miktardaki bu yıldızlar-arası maddenin aşırı çalkantılı ve hareketli bir halde olduğu ve yaklaşık saatte yaklaşık iki milyon kilometre hızla gökada boyunca dolaştığı bulundu.” diyor araştırma makalesinin baş yazarı Tanio Díaz-Santos.
Gökbilimciler bu çalkantılı ortamın gökadanın aşırı parlak olmasıyla bağlantılı olabileceğini düşünüyor. W2246-0526 kabaca 350 trilyon Güneş parlaklığında ışık yayıyor. Bu parlaklık gökadanın merkezinde bulunan süper-kütleli karadeliğin etrafında dolandıkça ısınan sarmal şekilli gaz diski tarafından güçlendiriliyor. Gökadanın merkezindeki yığışma diskinden gelen bu aşırı parlak ışık uzaya doğrudan kaçamıyor, çünkü etrafındaki kalın toz örtüsü tarafından soğuruluyor ve enerji tekrardan kırmızı-ötesi ışık şekline yayılıyor [4].
Bu güçlü kırmızı-ötesi enerji tüm gökada üzerinde doğrudan ve şiddetli bir etkide bulunuyor. Karadeliğin etrafındaki bölge gökadanın geride kalan tüm bölgesinin toplamından 100 kat daha parlak olduğu için W2246-0526 içinde yayınlanan yoğun ve yerel ışınım tüm gökada üzerinde inanılmaz bir basınç meydana getiriyor [5].
“İnanılmaz miktardaki kırmızı-ötesi enerji nedeniyle gökadanın yaşamındaki bir dönüşüm aşamasından geçtiğinden şüpheleniyorduk,” diyor Kaliforniya, Pasedana’daki NASA’nın Jet İtki Laboratuvarı’ndan WISE Proje Bilimcisi ve yardımcı yazar Peter Eisenhardt.
“ALMA gözlemlerine gökada içindeki şiddetli ortam kaynayıp taşan bir tenceredekine benziyor,” diye ekliyor yine Diego Portales Üniversitesi’nden ve ALMA gözlemlerinin yürütücüsü Roberto Assef.
Eğer bu çalkantılı koşullar devam ederse, yoğun kırmızı-ötesi ışınım gökadanın yıldızlar-arası gazının tümünü buharlaştıracak. Yeni ALMA verilerine dayanan gökada modellerine göre yıldızlar-arası gaz şu anda tüm yönlerde gökadadan dışarıya atılıyor.
“Süreç bu şekilde devam ederse, W2246 sonunda daha geleneksel bir kuasara dönüşecek,” diyor, yine Diego Portales Üniversitesi’nden Manuel Aravena. “Eşsiz ayırma gücü sayesinde, sadece ALMA bu kadar yüksek çözünürlükte ve gökadanın yaşamındaki önemli bir evrede bu nesneyi görebilmemizi sağlayabilir.”
Notlar
[1] Bu dikkat çekici nesnenin tam adı WISE J224607.57-052635.0 olup, NASA’nnı Geniş-alan Kırmızı-ötesi Tarama Kaşifi (WISE) tarafından bulunmuştur, isimdeki geriye kalan sayılar kuasarın gökyüzündeki konum bilgilerini içermektedir.
[2] Gözlenen 3000 kuasardan sadece biri bu şekildeki bir sınıfta yer almaktadır.
[3] ALMA atomik karbondan doğal yollarla yayılan milimetre-dalgaboyundaki sönük ışığı tespit edebimek için eşsiz bir yetenekle donatılmıştır.
[4] Evren’in genişlemesinden dolayı ortaya çıkan kırmızıya-kayma etkisiyle, Yeryüzü’nden gözlendiğinde W2246-0526’dan yayılan kırmızı-ötesi ışık daha da uzun milimetre dalgaboylarına kaymaktadır.
[5] Diğer çoğu kuasarda bu oran daha düşüktür. Bir gökadanın merkezindeki karadelik ile geriye kalan maddenin bu ortak etkileşim süreci gökbilimciler tarafından geribesleme olarak bilinmektedir.
ESO-Türkiye (Arif Solmaz, Çağ Üniversitesi – Uzay Gözlem ve Araştırma Merkezi, Mersin)
