APEX Teleskopu Geniş Alan Gökada Taraması’nın (ATLASGAL) tamamlanması ile Samanyolu’nun olağanüstü yeni bir görüntüsü yayınlandı. Şili’deki APEX teleskopu güney yarımküreden görülen Gökada Düzlemi’nin tüm alanını milimetre-altı dalgaboylarında — kımızı ötesi ve radyo dalgaları arasındaki bölge — son uzay-konuşlu taramalardan daha ayrıntılı olarak ilk kez görüntüledi. 12-metre çapındaki öncü APEX teleskopu gökbilimcilerin soğuk Evren’i çalışabilmelerini sağlıyor: mutlak sıfırın sadece birkaç on derece üzerindeki gaz ve toz.
Atacama Öncül Deneyim teleskopu APEX, Şili’nin Atacama bölgesindeki Chajnantor Platosu’nda, deniz seviyesinden 5100 metre yükseklikte yer almaktadır. ATLASGAL taraması teleskopun eşsiz özelliklerini kullanarak Samanyolu gökadasının düzlemi boyunca soğuk, yoğun gazın dağılımı ayrıntılı bir şekilde ortaya çıkardı [1]. Yeni görüntü Samanyolu’nun güney kısmındaki çoğu yıldız oluşum bölgesini içeriyor [2].
Yeni ATLASGAL görüntüleri 140 derece uzunluğunda ve 3 derece genişliğinde bir gökyüzü alanını içine alıyor, ilk ATLASGAL taramasından dört kat daha büyük [3]. Yeni görüntüler ayrıca tüm tarama alanı boyunca bazı alanlar daha düzgün veri kalitesi elde etmek için tekrar gözlendiği için daha yüksek çözünürlüğe sahip.
Şimdiden yayınlanmış yaklaşık 70 bilimsel makale ile ATLASGAL taraması tek başına en başarılı APEX geniş programı olup, işlenen verilerin tüm gökbilim camiasına açılmış olmasıyla mirası çok daha öteye genişleyecektir [4].
APEX’in kalbindekiler hassas algılayıcılar yer alıyor. Bunlardan biri olan LABOCA (Geniş Bolometrik Kamera) ATLASGAL taraması için kullanılmıştır. LABOCA, üzerindeki çok küçük sıcaklık değişimine duyarlı algılayıcılar sayesinde kaynaktan gelen ışınımı ölçebilmekte ve böylece yıldız ışığını örten soğuk ve karanlık toz bantlarını tespit edebilmektedir.
ATLASGAL ile yapılan gözlemler ESA’nın Planck uydusu ile alınan verileri tamamlamaktadır [5]. Planck ve APEX verilerinin birleştirilmesi ile gökbilimciler gökyüzünün daha geniş bir alanına yayılmış ışınımı tespit ederek gökadamızın iç kısımlarındaki yoğun gaz oranını tahmin edebilmektedirler. ATLASGAL verileri ayrıca yeni nesil yıldızların meydana geldiği soğuk ve büyük kütleli bulutlar hakkında tam bir sayı elde etmek için de kullanılmıştır.
“ATLASGAL büyük kütleli yeni nesil yıldızların ve kümelerin oluşacağı yerler hakkında heyecan verici bir bakış sağladı. Gözlemleri Planck verileri ile birleştirdiğimiz için dev molekül bulutlarından oluşan büyük-ölçekteki yapılara dair bir bağlantı elde etmiş olduk,” diyor APEX ve Planck verilerini birleştirme işine liderlik yapan Almanya Bonn’daki Max Planck Radyo Gökbilim Enstitüsü’nden (MPIfR) Time Csengeri.
APEX on yıldır başarıyla sürdürdüğü soğuk Evren hakkındaki araştırmalarını henüz yeni kutladı. Sadece öncü rolüyle değil, aynı zamanda yine Chajantor Platosu’ndaki Atacama Büyük Milimetre/milimetre-altı Dizgesi ALMA’yı da tamamlayan bir tesis olarak önemli bir konuma sahiptir. APEX ALMA projesi için inşa edilen bir anten örneğine göre tasarlanmış olup, ALMA’nın ayrıntılı olarak çalışabileceği birçok kaynak gözlemi gerçekleştirmiştir.
ATLASGAL ekibinin bir üyesi ve ALMA projesinde Avrupalı Proje Bilimcileri’nden biri olan ESO’dan Leonardo Testi, son olarak şunları aktarıyor: “ATLASGAL kendi gökadamız Samanyolu’ndaki yoğun yıldızlar-arası ortama yeni ve farklı yönlerden bakmamızı sağladı. Yayınlanan tarama verileri sayesinde yeni keşiflerin kapılarını açma şansımız çok yüksek. Birçok bilim insanından oluşan ekipler şimdiden ATLASGAL verilerini ayrıntılı ALMA takip gözlemleri için kullanma planları yapıyor.”
Notlar
[1] Harita 870 µm (0.87 millimetre) dalgaboyundaki ışınımın tekil olarak alınan APEX gözlemleri ile oluşturulmuştur.
[2] Samayolu’nun kuzey kısımları daha önceden James Clerk Maxwell Teleskopu (JCMT) ve diğer teleskoplarla görüntülenmişti, ancak güney kısım daha önemli bir yere sahip çünkü Gökada Merkezi’nin barındırıyor ve ALMA ile ayrıntılı takip gözlemleri için erişilebilir bir konumda.
[3] İlk veri setinde yaklaşık 95 derece karelik bir alan gözlenmişti. Gökada Düzlemi boyunca uzanan bölge oldukça uzun ve dar bir şerit gibiydi ve iki derece genişliğinde 40 derece uzunluğundaydı. Sonuç olarak elde edilen harita şimdi 420 derece kareyi kaplamaktadır, dört kattan daha fazla bir alan.
[4] Gözlem verileri ESO arşivi aracılığı ile kullanıma sunulmuştur.
[5] Planck verileri tüm gökyüzünü kaplamakla birlikte zayıf uzaysal çözünürlüğe sahiptir. ATLASGAL sadece Gökada düzlemini içermekle birlikte açısal çözünürlüğü daha yüksektir. Her ikisinin birleşimi mükemmel bir uzaysal enerji aralığı sağlamaktadır.
ESO-Türkiye (Arif Solmaz, Çağ Üniversitesi – Uzay Gözlem ve Araştırma Merkezi, Mersin)
