Galileo’nun Teleskopu

Neredeyse her gökyüzü etkinliğinde her katılımcıya bir galileoskop yapılması gelenek haline gelmiştir. Oldukça basit araç-gereçlerle yarım saat içinde yapabileceğiniz bu basit teleskop oldukça düşük maliyetlidir: 20 ile 100 Lira arası. Peki böyle bir teleskopla Galileo ne gördü, biz ne görebiliriz?

Önce şunu bilmekte fayda var: ilk teleskopu yapan kişi Galileo değildir. Galileo teleskopu gökyüzüne yöneltip bilimsel çalışma yapan ilk kişidir. Teleskopu bulan kişi Hollandalı mucit Hans Lippershey’dir. Galileo, uzaktaki cisimleri yakındaymış gibi gösteren bir aletin var olduğunu öğrenince tasarımı inceleyip kendi teleskopunu yapmıştır. Bunun için uzun bir tüp alarak bir ucuna dış bükey (tümsek) ve göz merceği olacak diğer uca bir içbükey (çukur) ayna yerleştirmiştir. Galileo böylece bir gökcisminin olduğundan daha büyük görüneceğini düşünüyordu. Birçok deneme sonucunda kendi teleskopunu yaptı. Ancak yine de Galileo’nun yaptığı teleskop günümüz teleskoplarına göre oldukça ilkeldir. Öyle ki bu teleskopun benzerini günümüzde yolda görseniz almazsınız bile. (Denenmiştir J)

İtalyan gökbilimci Galileo birkaç yıl boyunca sürekli geliştirmeye çalıştığı teleskopuyla 1609 yılında gökyüzünde baktı. İzninizle tam da burada bir parantez açmak isterim. Çoğu kişi teleskopla bir cisme 10 saniye bakar ve “hı, evet” ya da “bu mu?” der ve çekip gider. Galileo öyle demedi. Elindeki teleskop sadece 10 kat büyütme oranına sahipti. Buna rağmen günler, geceler boyunca gözlem yaptı, çizdi, düşündü. Bunu daha önce kimse yapmamıştı. Bu açıdan 1609 yılı gökbilimin doğduğu yıl olarak da kabul edilir. İlk kez meraklı biri gökyüzündeki parlak cisimleri yakından görüp, çizimleri yazıp yayınlamıştır.

Galileo teleskopuyla yaptığı Ay gözlemini şöyle anlatır:

“Güzel bir sonbahar akşamı ben de herkes gibi pürüzsüz, cilalı taş gibi düşündüğüm Ay’a teleskopumla baktım. Gördüklerim beni çok şaşırttı. Çünkü düz olduğunu düşündüğümüz Ay aslında çukurlar ve dağlarla kaplıydı.”

1610 yılının başlarında Galileo teleskopunu 30 kat daha güçlü hale getirmişti. Parlak bir cisme baktı. Günlerce bu cismin yakınında bazen iki, üç bazen dört tane olan küçük parlak noktaları not etti, çizdi. Sonra bunların yıldız olmadığına karar verdi. Parlak cisim Jüpiter ve yakınında gördüğü noktalar ise bugün Galileo uyduları adıyla bilinen Io, Europe, Callisto ve Ganymade’di.

Galileo durmadı. Satürn’e baktı. Satürn’ün halkalarını gördü ama onları “Satürn’ün kulakları” olarak yorumladı: aynı yazdığım şekilde, yani parantez içinde. Venüs’ün evreleri olduğunu fark etti.

Tüm bunları yazdı ve yayınladı. Elbette bundan sonra başına gelenleri sanırım herkes biliyor. Merak ediyorsanız çalışmasının bir örneğini indirebilirsiniz.

Galileo’nun teleskopu bugün İtalya’daki Istituto e Museo di Storia della Scienza (diğer adı Galileo Müzesi) adlı müzede sergileniyor.

Şimdi aklınıza muhtemelen iki soru gelmiştir.

SORU 1. Galileoskop nasıl yapılır?

Bu sorunun birçok yanıtı olabilir. Ben bir tanesini ele alacağım. Unutmayın buradaki malzemeler sizin bütçenizle ilgilidir. Daha büyük merceklerle daha iyi bir galileoskop yapabilirsiniz.

Malzemeler:

• +1.75 dyp ve -5.5 dyp (göz merceği) mercek. Bu değerler sadece öneridir. Merceklerin diyoptri oranı ne kadar büyükse teleskop o denli büyütür. Mesela A galiloskopu için +1.00dyp ile -6dyp mercek kullanırsanız 6/1=6. B galileoskopu+1 ile -5 kullanırsanız 5/1=5. Burada A galileoskopu B’ye göre daha fazla büyütür. Ancak A’nın görüş alanı B’ye göre daha dar olur. Yami görüş alanını dikkate alarak oranın 5’den büyük olmamasını öneririm. Bir merceğin + ve diğerinin – olmasının nedeni ise gördüğünüz cismi düz gösterme isteğidir. Normalde teleskoplar cisimlerin görüntüsünü ters gösterir.
• Birbirinin içine giren iki boru (Merceklerin çapında olmalı. Tahminen 5-6 cm çapında. Gerekirse -5.5’luk mercek kestirilebilir.)Bunun için kalın kumaş ruloları ya da su borusu (atık için olanından) alınabilir.
• Borulardan kalın olanı 30 cm, ince olanı 20 cm yeterli. (Önerdiğim mercekler içindir. Mercekler değişirse odak uzaklığı da değişeceğinden boruları kestirirken merceklerle deneme yapmanız önerilir!) Boruların merceği tutacak kalınlıkta olması gerekir.
• Boruların iç kısmı siyah değilse, mat siyah sprey boya ile boyayabilirsiniz. (Bir sprey boya 3-4 boruyu boyar.)
• İyi bir yapıştırıcı.

Uygulama:

• Önce boruların içi siyaha boyanır ve kurumaya bırakılır.
• Sonra ince boruya göz merceği olacak şekilde dikkatle yapıştırılır.
• Güneş hariç her gökcismine bu teleskopla bakılabilir. Jüpiter gökyüzünde ise dört uydusu gözlenebilir. Venüs’ün evresi izlenebilir. Ay krater gözlemi, yapılabilir. Satürn halkasına Titan uydusuna bakılabilir. Yakın yıldız kümeleri aranabilir.

SORU 2: Bir teleskop alacağım, nasıl bir şey almalıyım?

Astronomiyle az çok ilgilenen herkesin maruz kaldığı bir sorudur. Yanıtımız ise yine bir sorudur: Teleskopla ne yapacaksın?

Çoğu insan aldığı bir teleskopla gökyüzünü internette ya da çeşitli kitaplarda gördüğü manzaraları göreceğini sanar. Ama bu doğru değildir. Yazılı ya da görsel fark etmez, herhangi bir yerde gördüğünüz bir fotoğraf Hubble, ESO’nun VLT ya da Hawaii Adalarındaki teleskopların biriyle ya da bir astrofotoğrafçı tarafından pozlanarak çekilmiştir. Pozlayarak fotoğraf çekmek için ayrı bir ekipman ve işleme süreci gereklidir. Böyle bir ekipmanın fiyatı da öyle üç-beş bin dolar değildir. Bunu bilmeden bir teleskop alırsanız ertesi gün satmak isteyebilirsiniz!

Bir teleskopun fiyatı 500 Lira’dan başlar ve taaa on binlerce liraya kadar ulaşır. Bu açıdan sizin ne yapacağınız çok önemlidir.

Bir teleskop almadan önce tavsiyem şudur:

1. Çıplak gözle gökyüzünü tanıyın. Bunun için kendinize bir yıl süre verin ve düzenli olarak karanlık bir yerden gökyüzünü, takımyıldızları izleyin. Eğer buna imkânınız yoksa Stellarium gibi bir gökyüzü programıyla gökyüzünü tanımaya çalışın. Ancak uygulama mutlaka gereklidir.
2. Gökbilim ile temel kavramları, gezegen, uydu, yıldız ve çeşitleri, gökadalar, bulutsular, süpernova vb. öğrenin.
3. Ülkemizde çeşitli zamanlarda değişik yerlerde düzenlenen gökbilim şenliklerine, gözlem zamanlarına katılın. Teleskoplarla gözlem yapın.
4. Bu kadar çalıştıktan sonra gökyüzü aşkınız hala geçmediyse, hatta arttıysa (çoğunlukla böyle olur) o zaman kimseye sormadan bir teleskop alabilirsiniz. Çünkü artık siz de bu konuda fikir sahibi olursunuz.